Ustroje majątkowe w małżeństwie. Intercyza

Wstępne rozważania na temat problematyki małżeńskich ustrojów majątkowych należałoby rozpocząć od ich skategoryzowania. Mianowicie problematyka ta dotyczy stosunków majątkowych między małżonkami w zakresie wzajemnej sytuacji majątków obojga małżonków. Mowa tu zarówno o majątku, który każdy z nich miał przed zawarciem małżeństwa, jak i o majątku nabytym później. Ustrój majątkowy jest zatem instytucją prawną, która służy organizacji więzi o charakterze majątkowym między nimi. Warto nadmienić, iż w jednym małżeństwie funkcjonować może tylko i wyłącznie jeden ustrój majątkowy.

Rodzaje ustrojów majątkowych małżeńskich

Zasadniczym, a zarazem z modelowym ustrojem majątkowo-małżeńskim jest ustrój wspólności majątkowej uregulowany w art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO). Nie zagłębiając się na tym etapie w szczegóły, wystarczy powiedzieć, iż jest to preferowany przez ustawodawcę, podstawowy ustrój, o czym świadczy chociażby sposób jego powstania – ex lege.

Poza tzw. wspólnością ustawową, ustawodawca w KRO dopuszcza do zawarcia umowy majątkowej. Nie jest to jednak dopuszczenie nieobarczone żadnymi ograniczeniami – istnieje katalog zamknięty zawarty w art. 47 KRO przewidujący cztery odmiany ustrojów umownych:

• rozszerzenie wspólności ustawowej,
• ograniczenie wspólności ustawowej,
• ustanowienie rozdzielności majątkowej,
• ustanowienie rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku.

Ponad wskazane rodzaje ustrojów majątkowych (przypomnijmy – ustawowy i umowny) KRO przewiduje także ustrój przymusowy w postaci ustroju rozdzielności majątkowej. Pojawia się on w czterech przypadkach:

• sądowego ustanowienia rozdzielności majątkowej (art. 52 KRO),
• ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 KRO),
• ogłoszenia upadłości jednego z małżonków (art. 53 KRO),
• orzeczenia separacji małżonków (art. 54 KRO).

Majątkowe umowy małżeńskie

            Z miejsca odnieśmy się do przepisu ustawy, a konkretnie art. 47 KRO, z którego dowiadujemy się, że małżonkowie, którzy nie chcą pozostawać w ustroju ustawowym, mogą zawrzeć małżeńską umowę majątkową, którą określa się mianem intercyzy. Możliwość zawierania i kształtowania treści takich umów jest wyrazem obowiązywania na tle prawa rodzinnego zasady swobody umów. Przypomnijmy zatem zamknięty katalog umów przewidziany przez ustawodawcę w tym zakresie:

• umowa rozszerzająca wspólność ustawową;
• umowa ograniczająca wspólność ustawową;
• umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową;
• umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.

Jako, że jest to katalog zamknięty, zabronione jest zawieranie umów małżeńskich innego rodzaju. Zawarcie umowy, która ustanowiłaby pewien nieznany ustawie ustrój bądź ustanowiłaby kompilację poszczególnych elementów ustrojów wskazanych w ustawie, byłoby nieważne z mocy prawa (art. 54 § 1 KC) jako sprzeczne z art. 47 KRO.

Intercyza jest więc umową zawieraną przez małżonków w trakcie trwania małżeństwa, bądź przez nupturientów w okresie poprzedzającym zawarcie małżeństwa, w której osoby te zmieniają ustawowy małżeński porządek majątkowy, usuwając wspólność majątkową małżeńską, wprowadzając odmienne stosunki majątkowe. Intercyza musi spełniać przy tym wymagania co do formy (akt notarialny ad solemnitatem – pod rygorem nieważności). Ponadto, każda z umów majątkowych może być przez strony zmieniona lub rozwiązana. W razie rozwiązania intercyzy powstaje między małżonkami – co do zasady – ustrój ustawowy (art. 47 § 2 KRO).

Rozszerzenie wspólności ustawowej

Obejmuje ona przedmioty (prawa) majątkowe, które według zasad ustroju ustawowej wspólności należą do majątku osobistego, a co za tym idzie, małżonkowie mogą więc włączyć do wspólności ustawowej przedmioty nabyte przez nich przed zawarciem małżeństwa, a także przedmioty należące z mocy ustawy do majątku osobistego, np. służące do zaspokajania osobistych potrzeb jednego małżonka.

Art. 49 § 1 KRO przewiduje jednak ograniczenia co do rozszerzenia wspólności o charakterze bezwzględnego zakazu objęcia wspólnością. Obejmuje on:

• przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny (pkt 1);
• prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (pkt 2);
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (pkt 3);
• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (pkt 4);
• niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków (pkt 5).

Rozszerzenie – ex tunc czy ex nunc?

Warto również nadmienić, iż umowa rozszerzająca wspólność może działać zarówno na przyszłość, jak i wstecz. Wszystko zależy od woli stron, które zawierają umowę majątkową. W przypadku zawarcia umowy o skutkach ex nunc jej zakres ograniczony będzie do przedmiotów nabytych po jej zawarciu. Natomiast jeśli strony zdecydują się na działanie umowy również ex tunc, wówczas objęte umową zostaną także przedmioty sprzed jej zawarcia. Nie wyklucza się również umowy, według której do wspólności wejdą tylko przedmioty majątkowe lub określone ich rodzaje, nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej.

Ograniczenie wspólności ustawowej

Wspólność ograniczona polega na tym, że małżonkowie w drodze umowy wyłączają z majątku wspólnego określone rodzajowo przedmioty majątkowe, np. wynagrodzenie za pracę, dochody z majątku osobistego. Wyłączenie ze wspólności może nastąpić na przyszłość, ale też może odnosić się do przedmiotów majątkowych już należących do wspólności. W takim przypadku do majątków osobistych każdego z małżonków wchodzi udział we współwłasności ułamkowej w tych przedmiotach. Małżonkowie mogą też dokonać innego podziału tej części majątku, którą wyłączyli ze wspólności. Tym niemniej, ograniczenie wspólności nie może prowadzić do całkowitego jej zniesienia, tj. do rozdzielności majątkowej. Oznacza to, że nadal istnieje majątek wspólny małżonków, chociażby obejmował on tylko jeden przedmiot (Smyczyński, Andrzejewski – Prawo rodzinne i opiekuńcze).

Ustanowienie rozdzielności majątkowej – intercyza

Zawarcie umowy o ustanowienie rozdzielności majątkowej (art. 51 KRO; tzw. rozdzielność pełna i trwała) między małżonkami sprawia, że istnieją tylko ich majątki osobiste, nie ma natomiast majątku wspólnego. W takiej sytuacji każdy z małżonków zarządza swoim majątkiem samodzielnie (art. 51¹ KRO). Może stać się tak, że majątek wspólny małżonków w ogóle nie powstanie – warunkiem do tego będzie zawarcie takiej umowy przed powstaniem małżeństwa. Natomiast w razie zawarcia umowy w trakcie trwania małżeństwa ustanie dotychczasowy ustrój majątkowy, a strony obowiązywała będzie rozdzielność majątkowa.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku

Jest to odmiana rozdzielności majątkowej polegająca na tym, że w czasie jej trwania małżonkowie mają tylko majątek osobisty, lecz po ustaniu tego ustroju (np. w wyniku umownego przyjęcia innego ustroju bądź wskutek ustania samego małżeństwa) pojawia się obowiązek wyrównania dorobków obojga małżonków. Według art. 51³ § 1 KRO dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej.

Dla obliczenia wzrostu wartości majątku (dorobku) każdego z małżonków uwzględnia się te prawa majątkowe, które nabyto po zawarciu umowy majątkowej (tj. po powstaniu ustroju rozdzielności z wyrównaniem dorobku). Ponadto dolicza się wartość darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyjątkiem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz tzw. zwyczajowo przyjętych drobnych darowizn na rzecz innych osób. Powodem tej regulacji jest fakt, iż darowizny znacznej wartości na rzecz obcych osób mogą znacznie uszczuplać dorobek darczyńcy i naruszać słuszny interes jego małżonka. Do wartości dorobku dolicza się także wartość usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka oraz nakłady i wydatki na majątek jednego małżonka z majątku drugiego z nich (art. 51³ § 2 KRO).

Wyrównanie wartości dorobków

Sposobem wyrównania wartości dorobków jest zapłata lub przeniesienie prawa, podobnie jak przy podziale majątku wspólnego. Jeżeli jednak strony nie mogą zgodnie ustalić sposobu lub wysokości wyrównania, mogą żądać rozstrzygnięcia sądowego (art. 54⁴ § 1 i 3 KRO). Warto jeszcze zwrócić uwagę na dyspozytywny przepis art. 51³ § 2 KRO, który pozwala stronom ustalić bazę przyszłego określenia wysokości dorobku. Oprócz tego, wyrównania dorobku może żądać małżonek, zaś w razie śmierci jednego z małżonków wyrównanie następuje między jego spadkobiercami a pozostałym przy życiu małżonkiem. Spadkobiercy małżonka mogą żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków tylko wtedy, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód bądź wystąpił o orzeczenie separacji (art. 51⁵ § 2 KRO).

Ustrój przymusowy (przymusowa rozdzielność majątkowa)

Poza umownymi modyfikacjami ustroju wspólności ustawowej, także orzeczenie sądowe może zmienić ustrój majątkowy obowiązujący pomiędzy małżonkami, z tym że taka zmiana może polegać na wprowadzeniu w miejsce dotychczasowego ustroju majątkowego małżeńskiego pełnej rozdzielności majątkowej. Takie rozwiązanie ma na celu przede wszystkim ochronę jednego z małżonków, ich rodziny oraz wierzycieli. Przypomnijmy, że ustrój ten, zwany przymusowym ustrojem majątkowym, powstaje z mocy orzeczenia sądu na żądanie jednego z małżonków (art. 52 KRO), bądź z mocy prawa niezależnie od woli małżonków (art. 53 i 54 KRO). Ustrój przymusowy powstaje tylko w wypadkach wymienionych w ustawie.

Jednym z takich przypadków jest sytuacja, w której jeden z małżonków ogłasza upadłość konsumencką. W wyniku ogłoszenia upadłości z mocy prawa powstaje między małżonkami przymusowa rozdzielność majątkowa. Warto przy tym dodać, że dotychczasowy majątek wspólny małżonków wchodzi w skład masy upadłości.

Rozdzielność majątkowa powstaje w dniu oznaczonym w wyroku. Działając na przykładzie upadłości, rozdzielność ta powstałaby w momencie wydania przez sąd postanowienia o ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków. Sąd może wskazać dzień wcześniejszy od daty wydania wyroku, jednak nie wcześniejszy niż data wniesienia powództwa. Dopuszczono jednak „w wyjątkowych wypadkach” możliwość ustanowienia ustroju rozdzielności nawet przed dniem wniesienia powództwa. W art. 52 § 2 KRO możliwość tę odniesiono przede wszystkim do sytuacji rozłącznego życia małżonków.

Zaś ustawowe powstanie rozdzielności majątkowej jest skutkiem ustania z mocy prawa wspólności ustawowej, umownej oraz umownej rozdzielności z wyrównaniem dorobków w wyniku zdarzenia, jakim jest ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków, ogłoszenie upadłości jednego z małżonków (art. 53 § 1 KRO) albo orzeczenie separacji (art. 54 § 1 KRO).

Dołącz do nas na Facebooku!