Panuje niepodzielny pogląd doktryny, że ustrój wspólności majątkowej (majątek wspólny) jest podstawowym i preferowanym przez ustawodawcę ustrojem. Oprócz tego, iż powstaje z mocy prawa, na poparcie tej tezy podawana jest również powszechność czy optymalność omawianego ustroju, co wynika także z realizowaniu przez niego zasady równouprawnienia małżonków – jedna z podstawowych zasad prawa małżeńskiego.
Majątek wspólny małżonków
Powstanie ustroju wspólności majątkowej z mocy prawa oznacza, że powstaje on z chwilą zawarcia małżeństwa przez nupturientów (czyli kandydatów na małżonków) pod warunkiem, że nie zawarli oni wcześniej żadnej umowy majątkowej. Za art. 31 KRO, wspólność ustawowa obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. W § 2 przytoczonego przepisu zawarte jest przykładowe wyliczenie przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego. Wśród nich znajduje się np. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków czy dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków. Stanowią one najczęściej istniejące i doniosłe dla rodziny wartości majątkowe, stąd sens przytoczenia ich przez ustawodawcę w przepisie art. 31 KRO.
Majątki osobiste małżonków
Tym niemniej wspólność majątkowa nie wyklucza dysponowania przez małżonków ich majątkami osobistymi, bowiem w ramach ustroju wspólności ustawowej wyróżnić możemy istnienie trzech mas majątkowych: majątku wspólnego małżonków, majątku osobistego żony i majątku osobistego męża. W art. 33 KRO przedstawionych jest dziesięć przypadków określających przynależność przedmiotów majątkowych, praw i wierzytelności do majątku osobistego każdego z małżonków (jest to katalog zamknięty).
Składniki majątku osobistego
Tak więc do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (art. 31 pkt 1 KRO),
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkobierca lub darczyńca postanowił inaczej (pkt 2),
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (pkt 3; dotyczy przede wszystkim majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej),
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków (pkt 4; np. wózek inwalidzki),
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (pkt 5; np. służebność osobista lub użytkowanie),
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania oraz zadośćuczynienia (pkt 6; odnosi się do świadczeń z tytułu odpowiedzialności odszkodowawczej określonej w art. 415 i n. KC),
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków (pkt 7),
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków (pkt 8),
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy (pkt 9),
- oraz przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (pkt 10; czyli nabyte w drodze surogacji).
Przedmioty codziennego użytku a majątek wspólny
Warto jeszcze nadmienić o treści kolejnego przepisu KRO, w którym mowa o przedmiotach zwykłego urządzenia domowego służących do użytku obojga małżonków. Objęte są one wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej (art. 34 KRO). Chodzi tu np. o artykuły gospodarstwa domowego, takie jak pralka czy lodówka.
Relacje pomiędzy majątkiem wspólnym a majątkiem osobistym małżonków
Omówione zostały składniki majątku wspólnego oraz majątku osobistego w ustroju wspólności ustawowej. Można zatem skupić się na sytuacjach, w których obydwa majątki niejako „krzyżują się” ze sobą. Mowa tu np. o przypadku, w którym dochodzi do nabycia rzeczy ze środków z majątków wspólnego/osobistego jednego z małżonków.
W komentarzu prof. Balwickiej-Szczyrby czytamy, że „w orzecznictwie nie zaprezentowano jednolitych poglądów w [takiej] sytuacji. W świetle najnowszego stanowiska orzeczniczego rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty (uchw. SN z 19.10.2018 r., III CZP 45/18. Istnieją też zapatrywania odmienne, a zwłaszcza że rzecz ta wejdzie w całości do majątku wspólnego (tak zawłaszcza uchw. SN z 13.11.1962 r., III CO 2/62; post. SN z 5.12.2014 r., III CSK 87/14)”.
Należy wyjaśnić przytoczone w powyższym fragmencie komentarza pojęcie „świadczenia z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy mające charakter nakładu”. Oznacza ono tyle, że dany małżonek, będzie miał obowiązek (lub roszczenie) dokonania dokładnego rozliczenia między majątkami. Zarówno obowiązek zwrotu nakładu poczynionego na jego majątek osobisty z majątku wspólnego, jak i roszczenie zwrotu nakładu poczynionego na majątek wspólny z majątku osobistego. Odnosi się to do treści art. 45 KRO.
Domniemanie przynależności składnika majątku do masy majątku wspólnego
Ponadto, istnieje także szczególnego rodzaju domniemanie faktyczne dotyczące przynależności do masy. Należy z zasady przyjąć, iż o zaliczeniu poszczególnych przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego bądź osobistego decyduje ustawa. Nie zaś złożone przez małżonków oświadczenia polegające na wskazaniu, że nabywany przedmiot wchodzi w skład określonej masy majątkowej. Złożenie takiego oświadczenia nie może wyłączać skutków wynikających z przepisów art. 31–34 KRO (tak m.in. post. SN z 2.3.2012 r., II CSK 363/11, Legalis; post. SN z 18.1.2008 r., V CSK 355/07, Legalis). Oświadczenia małżonków sąd może brać pod uwagę w przypadku wątpliwości w zakresie przyporządkowania danych praw do któregoś z majątków.
