Czym jest prawo spadkowe?
Prawo spadkowe to dział prawa cywilnego określający zasady przejścia praw i obowiązków majątkowych po śmierci osoby będącej ich podmiotem. Innymi słowy, prawo spadkowe reguluje sposób nabycia praw i obowiązków wynikających z dziedziczenia. Zawiera się w tym przedmiot dziedziczenia, osoby uprawnione do dziedziczenia, zarówno ustawowego jak i testamentowego, zasady odpowiedzialności za długi spadkowe.
Czym jest spadek?
Spadek jest zbiorem praw i obowiązków majątkowych, które należały do zmarłej osoby w momencie jej śmierci. Prawa majątkowe obejmują aktywa, takie jak własność, akcje, udziały, itp. Natomiast obowiązki majątkowe to pasywa, czyli długi spadkowe, wliczając w to zobowiązania podatkowe. Wartość spadku da się wyrazić w pieniądzu. Suma aktywów należących do spadku pomniejszona o sumę pasywów wyznaczy tzw. czystą wartość spadku.
Prawa i obowiązki majątkowe nie wygasają w chwili śmierci ich właściciela, są zbywalne. Zawsze przechodzą one na następców prawnych, czyli spadkobierców. Istotną cechą spadku jest to, że zawsze musi on zostać przekazany komuś innemu. Nie istnieją bezdziedziczne spadki. Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa pełnią rolę ostatecznych przymusowych spadkobierców ustawowych.
Spadek traktowany jest jako całość. Dziedziczenie opiera się na zasadzie sukcesji uniwersalnej. Oznacza to, że spadkobiercy nabywają wszystkie prawa i obowiązki należące do spadku jednym aktem dziedziczenia. Jeśli jest kilku spadkobierców, każdy z nich otrzymuje określony ułamek udziału w spadku.
Czym jest zachowek?
Zachowek jest instytucją prawa cywilnego, która dotyczy dziedziczenia w sytuacji, gdy spadkodawca nie uwzględnił w testamencie swoich najbliższych krewnych lub dokonał na ich niekorzyść darowizny lub innych działań, które mogą ograniczyć ich przyszłe dziedziczenie.
Zachowek można opisać jako minimalną wartość, którą najbliżsi krewni zmarłego spadkodawcy mają zagwarantowaną po jego śmierci, niezależnie od postanowień testamentowych. Testator ma prawo decydować, kto dziedziczy jego majątek. Może zdecydować, że majątek przekaże wybranej przez siebie osobie lub osobom, nawet jeśli oznacza to, że najbliższa rodzina zostanie pominięta.
Kiedy można żądać zachowku?
Jeżeli żona lub mąż, dziecko, rodzeństwo, rodzic lub wnuk spadkodawcy zostanie pominięta w testamencie, ma prawo żądać zachowku. Zachowek został wprowadzony w celu ochrony najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie. Stanowi on rodzaj rekompensaty za niedotrzymanie przepisów ustawowych dotyczących dziedziczenia.
Kiedy można utracić prawo do zachowku?
Osoby, które spadkobierca wydziedziczył, uznał za niegodne dziedziczenia, lub które odrzuciły spadek, nie mają prawa do ubiegania się o zachowek. To samo dotyczy osób, które zgodziły się na zrzeczenie się prawa do dziedziczenia, podpisując umowę ze zmarłym. Ponadto, prawo do zachowku traci żona lub mąż, jeśli spadkodawca przed śmiercią wystąpił o rozwód lub separację z winy partnera. Oczywiście pod warunkiem, że żądanie to było słuszne. Z kolei małżonkowie, którzy byli w stanie separacji ze zmarłym w chwili jego śmierci, również nie będą uprawnieni do zachowku.
W jaki sposób można żądać zapłaty zachowku?
Uprawnione osoby mogą złożyć pozew w celu żądania zapłaty zachowku od spadkobierców lub osób, które otrzymały spadek, z pominięciem uprawnionych. W pozwie należy określić wysokość żądanej kwoty. Zasadą jest, że zachowek wynosi połowę tego, co uprawnionemu przypadłoby przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni przysługują mu ⅔ wartości udziału spadkowego.
Nadchodzące zmiany w prawie spadkowym
Zmiany w obszarze prawa spadkowego przewiduje rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Wpłynął on do Sejmu 20 stycznia 2023 r. Pierwsze czytanie tego projektu odbyło się 8 lutego, po czym prace skierowano do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Według harmonogramu zamieszczonego na stronie Sejmu dalsze prace nad projektem mają odbyć się w dniach 24-26 maja.
Kolejne zmiany zostały zawarte w ustawie z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej. Została ona opublikowana w Dzienniku Ustaw 21 lutego 2023 r. Z racji 3 miesięcznego vacatio legis wchodzi w życie 22.05.2023 r.
Zmiany proponowane przez rządowy projekt ustawy
Proponowany projekt zakłada zmiany w zakresie prawa spadkowego celem ochrony praw nieletnich i osób ubezwłasnowolnionych będących spadkobiercami. Chodzi także o skrócenie czasu trwania postępowań sądowych.
Zmiana kręgu spadkobierców ustawowych
Projekt nowelizacji obejmuje tzw. trzecią grupę spadkową – dziadków spadkodawcy oraz ich zstępnych. W ramach tej grupy spadkobierców zostanie zawężony krąg do dziadków, rodzeństwa rodziców spadkodawcy oraz ich zstępnych. Zmiany te będą prowadziły do wyłączenia dalszych zstępnych dziadków spadkodawcy. Przykładem są cioteczne lub stryjeczne wnuki oraz kolejne pokolenia, które według autorów projektu często nie utrzymują bliskich relacji ze spadkodawcą. Celem tej zmiany jest dostosowanie prawa spadkowego do istniejących wzorców relacji rodzinnych w tej grupie spadkobierców. Dodatkowo skróci to czas trwania postępowań spadkowych i ograniczy konieczność poszukiwania dalekich krewnych przez sąd oraz ich wzywania na rozprawę. Nowe przepisy mają na celu wyeliminowanie konieczności długotrwałego poszukiwania odległych krewnych zmarłej osoby. Tłumaczone jest to faktem, że często nawet nie bywają świadomi śmierci spadkodawcy. W rezultacie wprowadzenia tych zmian ustawodawca spodziewa się znacznie szybszych postępowań spadkowych.
Rozszerzenie katalogu osób niegodnych dziedziczenia
Za niegodne dziedziczenia będą mogły być uznane osoby uchylające się od alimentów. Dokładnie rzecz ujmując – uporczywie uchylały się od wykonywania wobec spadkodawcy ustalonego sądownie lub ugodą obowiązku alimentacyjnego. Dotyczyć to także mogłoby uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą.
Zmiany w przedawnieniu
Kolejna proponowana zmiana dotyczy oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Według aktualnych przepisów spadkobierca może złożyć oświadczenie w ciągu sześciu miesięcy od momentu, w którym dowiedział się o śmierci spadkodawcy. Jednak zgodnie z planowanymi zmianami, termin ten będzie zawieszony w przypadku, gdy złożenie oświadczenia będzie wymagać zgody sądu opiekuńczego. Celem zmiany jest pomoc osobom małoletnim oraz ubezwłasnowolnionym. Służyć ma temu zapewnienie, że należny im spadek nie przepadnie ze względu na niedopełnienie formalności. Opiekunowie będą mogli złożyć wymagane oświadczenie w ich imieniu.
Zmiany zawarte w ustawie o fundacji rodzinnej
Jak tłumaczy ustawodawca w uzasadnieniu ustawy o fundacji rodzinnej, zmiany w Kodeksie cywilnym w zakresie prawa spadkowego dotyczą problemu sukcesji majątku. Jego wartość i przeznaczenie mogą bowiem podlegać dynamicznym zmianom. Także w kontekście wprowadzenia do systemu prawa nowego typu osoby prawnej, jaką będzie fundacja rodzinna. Jest ona formą spadkobiercy, a konkretnie podmiotem otrzymującym fundusz założycielski oraz przekazującym mienie po swoim rozwiązaniu innym osobom.
Zdolność dziedziczenia
Pierwsza zmiana dotyczy art. 927 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym aby być spadkobiercą osoba prawna musi istnieć w chwili otwarcia spadku. Wyjątek w tym zakresie przewiduje art. 927 § 3, według którego fundacja ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Prawo spadkowe – zmiany w zakresie zachowku
Pierwszą zmianą w zakresie zachowku jest uzupełnienie katalogu źródeł zaspokojenia zachowku o świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazane uprawnionemu do zachowku (art. 991 § 2 KC).
Następnie w art. 993 KC zostanie dodany § 2 i 3, które wprowadzają obowiązek doliczenia do spadku przy obliczaniu zachowku także funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie, oraz mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jednak w wysokości nie wyższej niż fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę. Ograniczenie wysokości odpowiedzialności w efekcie otrzymania mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej wynika z faktu, że fundacja rodzinna może posiadać majątek pochodzący od fundatora, z zysków generowanych przez ten majątek na skutek własnej działalności oraz ze spadków, zapisów windykacyjnych, zapisów zwykłych i darowizn przekazanych przez fundatora albo inne osoby. Majątek fundacji rodzinnej uwzględniany przy obliczaniu zachowku powinien pochodzić wyłącznie od spadkodawcy. W przeciwnym przypadku przy zachowku doliczanoby także majątek, który nie był wcześniej własnością spadkodawcy. Osoby uprawnione otrzymałyby zaś majątek większy niż w przypadku, gdyby fundacji rodzinnej nie założono.
Fundacja Rodzinna
Zmiany znajdujące się w dodawanym art 9941 KC dotyczą składników majątkowych związanych z fundacją rodzinną, które nie będą doliczane do spadku przy obliczaniu zachowku. W związku z tym, nie będzie doliczany do spadku fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przed więcej niż dziesięcioma laty. Termin liczy się wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą. Nie będzie doliczane także mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymane przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie będzie doliczany do spadku fundusz założycielski i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Pod warunkiem, że przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy przekazanie nastąpiło na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie będzie doliczany do spadku fundusz założycielski i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Jeśli zostało ono przekazane przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą.
Fundusz założycielski Fundacji Rodzinnej
Wartość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej będzie obliczana według stanu z chwili ich przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku, podobnie jak wartość darowizny i zapisu windykacyjnego. W przypadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej w pierwszej kolejności oblicza się wartość funduszu założycielskiego i wartość mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, a następnie porównuje się obie wartości, z uwzględnieniem dodawanego art 993 § 3 KC. Powyższe wprowadza dodany do art. 995 KC, § 3, którego celem jest takie ustalenie wartości funduszu założycielskiego i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Chodzi o to, aby uwzględniano stan funduszu i mienia na chwilę ich wydania.
Dodany § 2 w art. 996 stanowi, że świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazane na rzecz uprawnionego do zachowku będzie zaliczane na należny mu zachowek. Uprawnionemu do zachowku dalszemu zstępnemu spadkodawcy zalicza się na należny mu zachowek także świadczenie od fundacji rodzinnej. Zalicza się też mienie w związku z rozwiązaniem fundacji przekazane na rzecz jego wstępnego.
Z uwagi na to, że fundacja rodzinna może spełniać za fundatora obowiązki alimentacyjne, uzupełniono także przepis art. 997 KC. Dodany § 2 stanowi, że zstępnemu spadkodawcy zaliczane będą na zachowek koszty zrealizowanego przez fundację rodzinną obowiązku alimentacyjnego ciążącego na spadkodawcy, o ile koszty te przekroczą przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Fundacja rodzinna a zachowek
Fundacja rodzinna i osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli nie jest spadkobiercą ani zapisobiercą windykacyjnym, odpowiada za zachowek w takiej samej kolejności jak obdarowany przez spadkodawcę. Odpowiedzialność ta jest ograniczona do wzbogacenia będącego skutkiem pokrycia funduszu założycielskiego przez spadkodawcę albo skutkiem otrzymania mienia po rozwiązaniu fundacji rodzinnej. Gdy osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej sama będzie uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, będzie mogła zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie tego mienia. Powyższe zmiany znajdą się w art. 1000 KC.
W art. 1001 KC dodano regułę odnoszącą się do przypadku wielu osób, które otrzymały mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Osoba otrzymująca mienie wcześniej będzie ponosić odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała mienie później.
Dostosowano również kwestię przedawnienia roszczeń. Dodane do art. 1007 KC, § 3 i 4, stanowią, że roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego i przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawni się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Zachowek na raty
Kolejna zmiana dotyczy zasady jednorazowego i natychmiastowego wypłacenia zachowku. W projektowanym art. 9971 KC przewiduje się możliwość żądania odroczenia terminu płatności, rozłożenia na raty. W wyjątkowych przypadkach obniżenia zachowku, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Celem tego rozwiązania jest wyważenie interesów obdarowanych, spadkobierców i uprawnionych do zachowku. Art. 9971 § 2 stanowi, że w przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą co do zasady łącznie przekraczać pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych. Może też przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Natomiast zmieniony termin nie może przekraczać okresu dziesięciu lat. Przepis ten zabezpiecza interesy uprawnionego do zachowku.
W przypadku, gdy dojdzie do ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku, obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku, będzie zobowiązany do zwrotu uprawnionemu do zachowku sumy pieniężnej, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można będzie żądać po upływie pięciu lat od obniżenia zachowku. Rozwiązanie to ma na celu zapewnienie pełnej ochrony interesów finansowych uprawnionego.
Zrzeczenie się dziedziczenia – czy jest możliwe?
Ostatnią omawianą zmianą jest dodanie § 2 i 3 do art. 1048 KC, stanowiące, że zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Ponadto zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć. Ustawodawca konieczność zmiany tłumaczy tym, że w obecnym stanie prawnym nie jest pewna dopuszczalność zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku. Uważa, że umowa o zrzeczeniu się prawa do zachowku zwiększa swobodę testowania przyszłego spadkodawcy o wartość zachowku. Jednocześnie zmniejsza obciążenie spadku długiem o pokrycie roszczeń o zachowek.
Według ustawodawcy ma to szczególne znaczenie przy planowaniu sukcesji pokoleniowej. Realizacja roszczeń z tytułu zachowku może bowiem zagrozić płynności finansowej przedsiębiorstwa. Dlatego w projekcie proponuje się wyraźne przesądzenie, że możliwe jest zrzeczenie się “na rzecz innej osoby”. Rozumie się przez to uzależnienie skuteczności dokonanego zrzeczenia się od tego, że faktycznie do spadkobrania dojdą określone osoby.
Reasumując, w najbliższym czasie należy spodziewać się zmian w obszarze prawa spadkowego. Zmiany proponowane przez rządowy projekt ustawy mają na celu przede wszystkim skrócenie czasu trwania postępowań sądowych. Ponadto chodzi o ochronę praw nieletnich i osób ubezwłasnowolnionych, a także rozszerzenie katalogu osób niegodnych dziedziczenia. Natomiast zmiany zawarte w ustawie o fundacji rodzinnej dotyczą głównie obszaru prawa do zachowku. Mają na celu dostosowanie obecnych przepisów do nowych realiów. Mowa o zmianach związanych z wprowadzeniem do systemu prawa nowego typu osoby prawnej, jaką będzie fundacja rodzinna. Na ten moment trudno ocenić jak wprowadzone zmiany wpłyną na przebieg spraw spadkowych w szczególności spraw o zachowek.
Dołącz do nas na Facebooku!
